Trudności w czytaniu i pisaniu to dość powszechnie występujący problem.
Dotyczy on około 20 % dzieci w wieku szkolnym, którzy z różnych przyczyn nie potrafią płynie komunikować się za pomocą słowa czytanego i pisanego.
Jak prawidłowo zdiagnozować ich problemy z czytaniem i pisaniem?
Poniżej kompleksowa propozycja diagnozy trudności w czytaniu i pisaniu, przeprowadzona na podstawie analizy przypadku dziecka 11 letniego.
Imię i nazwisko dziecka: Leon Z.
Wiek: 11 lat
Klasa: IV
Wywiad: Chłopiec z opóźnionym rozwojem mowy. Zaczął mówić w wieku 4 lat. Logopeda w badaniu dziecka w wieku ok. 3 lat stwierdził szeroki zasób słownictwa biernego, natomiast niski poziom słownictwa czynnego. Chłopiec dużo rozumiał, natomiast nie mówił. W rozpoznaniu logopedycznym stwierdzono alalię motoryczną. Badania laryngologiczne prawidłowe, brak opinii pedagogicznych z PPP. Brak danych dotyczących badań okulistycznych. Lateralizacja prawostronna: prawa ręka, prawa noga, prawe oko.
Opis problemu:
Chłopiec jest uczniem klasy 4 szkoły podstawowej. Przejawia on problemy natury dysortograficznej oraz problemy z płynnym czytaniem. Oceny Leona są dobre, jest pilnym i solidnym uczniem, uczęszcza na koło recytatorskie, gdzie uczy się na pamięć i deklamuje bardzo trudne teksty zarówno pod względem gramatycznym i składniowym. Czyta dość wolno, często metodą cichego głoskowania z syntezą. Często zdarza się, że przekręca różne wyrazy, zamienia litery i końcówki fleksyjne.
W pisaniu uwagę przykuwają liczne błędy ortograficzne, które pojawiają się w tekstach zarówno własnych, jak i przepisywanych. Błędy ortograficzne pojawiają się w wypowiedziach pisemnych Leona pomimo znajomości reguł ortograficznych. Poziom graficzny pisma w normie. Dodatkową trudność dla chłopca stanowią litery przestawiane oraz znaki interpunkcyjne, które ciągle pomija. Omijanie znaków przestankowych w znaczący sposób obniżało komunikatywność wypowiedzi chłopca.
Chłopiec ma bardzo dobrą pamięć i doskonale odpowiada na pytania z zakresu rozumienia tekstu czytanego. Chłopiec jest bardzo spokojny opanowany z przyjemnością podejmował wszystkie zadania przewidziane w badaniu.
Badanie słuchu fonematycznego testem Ireny Styczek nie wykazało żadnych deficytów chłopca w tym zakresie. Ogólny rozwój intelektualny chłopca plasuje się na poziomie przeciętnym.
U chłopca występują zarówno deficyty percepcyjne, jak i deficyty motoryczne, które stanowią o występujących u niego trudnościach w zakresie czytania i pisania. W zakresie przejawianych przez chłopca trudności uwagę należy zwrócić na występujące u niego zakłócenia poszczególnych analizatorów, w szczególności zaburzenia analizatora wzrokowego i słuchowego, co wpływa bezpośrednio na funkcje percepcyjno- motoryczne. W stosunku do rozwoju intelektualnego stwierdza się obniżony poziom funkcji percepcyjno- motorycznych, przy dość dobrej sprawności grafomotorycznej ręki wiodącej.
Opis przeprowadzonych prób badawczych:
W celu zdiagnozowani problemów chłopca przeprowadzono następujące próby badawcze:
- Próba czytania głośnego:
- Rozumienie tekstu czytanego:
- Badanie umiejętności pisania:
- Pisanie twórcze na zadany temat
- Pisanie ze słuchu
- Pisanie z pamięci wzrokowej
- Pisanie z pamięci słuchowej
- Przepisywanie tekstu
Ad. 1
Próba czytania głośnego zdradza problemy chłopca w zakresie czytania trudniejszych form wyrazowych. Niektóre z nich chłopiec przekręcał, gubił litery i końcówki fleksyjne. Formy trzysylabowe składał po cichu literując wyraz. Podczas czytania Leon pomagał sobie palcem wskazującym, początek każdego wyrazu zawsze głoskował, czasem wydawało się, że zgadywał znaczenie wyrazu. Wniosek taki nasuwał się, gdyż chłopiec często przekręcał odczytywane wyrazy. Chłopiec czytał techniką mieszaną, często głoskował wykonując mikro ruchy artykulacyjne, po czym podawał całość wyrazu.
U chłopca współwystępowała zatem technika czytania całościowego i głoskowanie np. Krótkie znane wyrazy czytał całościowo, a dłuższe nieznane wyrazy głoskował po cichu, czasem w całości, czasem tylko początek wyrazu. Zdarzało się niejednokrotnie, iż chłopiec zamieniał, gubił i przekręcał końcówki fleksyjne wyrazów:
Przykłady:
Mówi (mów) Chinczyka (Chinki) z nim (z nią)
Słuchać (słychać) ciocia (Ciotka) Agatkę ( Agatę)
Klaurę (Klarę) przyznał (przezywał) Karolinę (Karolinkę)
Powyższe słowa, których forma została przekręcona przez chłopca w trakcie czytania stanowią tylko próbkę licznie popełnianych przez niego błędów w tym zakresie. Na podstawie analizowanej próbki czytania głośnego stwierdza się zaburzenia analizatora kinestetyczno- ruchowego, co przekłada się bezpośrednio na zaburzone procesy analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej.
Powyżej opisany sposób czytania (technika czytania) wskazują, iż używa on strategii logo graficznej ( spostrzeganie wzrokowe całości wyrazu) oraz strategii fonologicznej (słowa rozpoznawane w wyniku przetwarzania fonologicznego wyrazów).
Chłopiec przejawia specyficzne trudności w dekodowaniu pojedynczych słów czytanego tekstu. Wskazuje to na niewystarczające umiejętności chłopca w zakresie przetwarzania fonologicznego. Trudności te nie są współmierne do wieku chłopca oraz do jego innych zdolności poznawczych. Na uwagę zasługuje fakt, iż chłopiec dość dobrze poradził sobie z rozumieniem czytanego tekstu.
Chłopiec czyta techniką mieszaną wyrazowo- sylabową. Dłuższe wyrazy oraz te, które są mu nieznane najpierw czyta bezgłośnie głoskami. Rzadko czyta zdaniami. Czytając chłopiec popełnia błędy, m.in. opuszcza litery, zamienia końcówki.
Chłopiec czytał zgadując niektóre formy wyrazów lub domyślając się ich znaczenia na podstawie kontekstu, co prowadziło do licznych błędów. Błędy tego typu zdają się wynikać z niedostatecznego opanowania reguł morfologicznych języka ojczystego.
Podczas przechodzenia od czytania jednego wyrazu do drugiego pojawiały się długie przerwy czasowe, które w znaczący sposób obniżały płynność czytanego tekstu. Chłopiec czytał mało dynamicznie, robiąc długie pauzy, w których głoskował początek czytanego słowa w myślach.
W analizowanym fragmencie tekstu czytanego zauważono liczne błędy, dotyczące opuszczania, przestawiania oraz dodawania liter i sylab do czytanych wyrazów. Chłopiec przejawia również trudności związane z syntetyzowaniem wyrazów dla niego nowych oraz trudnym pod względem fonetycznym. Poziom segmentalny badanej wypowiedzi czytanej jest dość niski ze względu na przytoczone wyżej błędy. Rodzaj błędów popełnianych przez chłopca zawierał się głównie w :
– myleniu liter o zbliżonym obrazie graficznym oraz o podobnym kształcie
-elizje: redukcje części sylab, głosek
-agramatyzmy: zamiany wyrazu na inny, zamiana sylab i głosek.
Tempo czytania jest umiarkowane. Czytany tekst został pocięty przez chłopca na fragmenty ze względu na słabą technikę czytania. Brak jest również w nim pauz uwzględniających przecinki i kropki. Płaszczyzna suprasegmentalna u badanego chłopca jest zaburzona ze względu na słabą technikę czytania.
Chłopiec przejawia trudności w czytaniu głośnym, które polegają przede wszystkim na obniżonych umiejętnościach dekodowania czytanego tekstu.
Czytanie głośne chłopca charakteryzuje: słaba technika czytania, przejawiająca się głównie w głoskowaniu cichym początków wyrazów, wolnym tempie czytania, co generuje w rezultacie brak płynności czytanego tekstu. O zaburzeniach w zakresie analizy i syntezy wzrokowej świadczy nierytmiczne czytanie, cięcie tekstu na fragmenty oraz opuszczanie i mylenie liter, sylab, czego powodem mogą być również zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej.
Chłopiec wykazuje wybiórcze problemy w przetwarzaniu fonologicznym niektórych słów, a co za tym idzie w dekodowaniu czytanych słów. Wykazuje on trudności w opanowaniu fonologicznych reguł językowych.
Ad. 2
Rozumienie tekstu czytanego wypadło dość optymistyczne. Pomimo słabej techniki czytania. Chłopiec doskonale radził sobie z odpowiedziami na przygotowane przez nauczyciela pytania. Aspekt semantyczny języka, w zakresie rozumienia czytanego tekstu nie został zakłócony. Chłopiec logicznie odpowiada na zadane pytania, dotyczące czytanego tekstu. Umiejętność odbioru tekstu, jego znaczenia jest w pełni zachowana pomimo słabej techniki czytania.
Zostały zadane następujące pytania:
- Opowiedz, o czym było to opowiadanie? Kto był głównym bohaterem.
O Jurku, który miał napisać opowiadanie o swojej rodzinie i się zmartwił. Zadzwonił do babci, a babcia mu opowiedziała. (Chłopiec szczegółowo opowiada treść opowiadania, co kto powiedziała).
Chłopiec buduje zdania złożone, zarówno współrzędne jak i podrzędne. Jednakże zdania te są ubogie pod względem składniowym.
Chłopiec udzielał poprawnych odpowiedzi na zadane pytania. Jego wypowiedzi inspirowane były treścią tekstu. W formułowanych przez niego zdania pojawiały się wyrazy występujących w tekście. Formułowane wypowiedzi były sensowne. Pomimo słabej techniki czytania warstwa semantyczna czytanego tekstu została prawidłowo odebrana i zinterpretowana przez badanego chłopca.
Ad. 3
Badanie umiejętności pisania.
W analizowanym materiale występują liczne błędy natury ortograficznej, gramatycznej i leksykalnej. Chłopiec pisze wyrazy z ó, ż, rz, h całkowicie przypadkowo, pomimo znajomości reguł ortograficznych.
We wszystkich analizowanych próbach pisania powtarzają się liczne błędy natury interpunkcyjnej oraz w zakresie poprawności gramatycznej pisowni.
Chłopiec myli litery o podobnych kształtach, np.: b- d
- Pisanie twórcze na zadany temat
Zadaniem chłopca było napisanie opowiadania na temat: „Mój czas wolny.”
Pisanie twórcze na zadany temat sprawiło chłopcu ogromne trudności. Powstały tekst jest ubogi pod względem semantycznym, gramatycznym oraz syntaktycznym. Chłopiec posługiwał się minimalnym, bardzo ubogim zasobem leksykalnym. Wypowiedź chłopca zawierała się w organizacji syntaktycznej zdań krótkich, zazwyczaj pojedynczych.
Umiejętność wypowiadania się za pomocą pisma (pisanie na zadany temat) niewątpliwie należy do słabszych stron funkcjonowania chłopca. Przejawia on w tym zakresie liczne braki, które nie ograniczają się tylko do stosowania zasad poprawnej pisowni i interpunkcji, ale również dotyczą umiejętności formułowania własnych sądów i myśli w postaci graficznej.
W analizowanym tekście zwracają uwagę liczne błędy gramatyczne, np.:
Muj (mój) tata (tata)
Rowerze ( rowerze)
Bawie ( bawię)
Błędy natury stylistycznej ( syntaktycznej):
W czas wolny ( w czasie wolnym)
Ja w czas wolny ( błąd polegający na zaczynaniu wypowiedzi od zaimka osobowego „ja”)
Błędy polegające na zamianie i pomijaniu liter:
Można ( nożną)
Budowany przez chłopca tekst jest ubogi pod względem stylistycznym, składniowym i leksykalnym. Brak w nim zdań złożonych podrzędnie. Dominanta syntaktyczną są zdania pojedyncze oraz złożone współrzędnie, za pomocą spójnika „i”. W budowanym tekście brak jest akapitów, a tekst budowany nie zaczyna się od początku linijki, tylko trochę dalej. Opowiadanie napisane przez chłopca charakteryzuje ubogi zasób leksykalny oraz często pojawiające się agramatyzmy w budowie tekstu.
Chłopiec przejawia również specyficzne trudności w organizacji tekstu na kartce. Nie wydziela akapitów, nie stosuje znaków interpunkcyjnych.
- Pisanie ze słuchu
W przypadku tekstu pisanego ze słuchu pojawiają się liczne błędy gramatyczne oraz fleksyjne, polegające na zamianie końcówek wyrazów, sylab oraz przestawianiu liter. Tekst powstały jest różny od wzorca prezentowanego ze względu na opisane powyżej błędy. W zakresie pisania ze słuchu chłopiec popełniał błędy polegające na zastępowaniu, opuszczaniu, dodawaniu, zmianie kolejności liter, sylab oraz opuszczaniu znaków interpunkcyjnych. W powyżej opisywanej próbie badawczej zaburzone były mechanizmy percepcji słuchowej w powiązaniu z sprawnością i świadomością fonologiczną, dlatego w powstałym tekście wskazać można liczne błędy.
Błędy gramatyczne:
Zwieża ( zwierza)
Zókier ( cukier)
Poniewarz ( ponieważ)
Błędy polegające na pomijaniu, dodawaniu i przestawianiu liter:
Mieńście ( mięśnie)
Rozną ( rosną)
Skur (skóra)
Dłuszcz (tłuszcz)
W omawianym tekście brakuje znaków interpunkcyjnych, kropek, przecinków. Na uwagę zasługuje fakt, iż badany chłopiec omija często znaki diachroniczne (kreski i kropki) w zapisie liter ś, ź, ć ż, i. Przytoczone przykłady błędów charakteryzuje również złe różnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych oraz brak zmiękczeń.
- Pisanie z pamięci wzrokowej
Podczas pisania zdań z pamięci wzrokowej pojawiają się błędy polegające na opuszczaniu znaków przestankowych, myleniu wyrazów. Chłopiec kreśli często rozpoczęty wyraz, jak gdyby nie potrafił sobie przypomnieć, przywołać z pamięci zapisywanego i zapamiętanego wzorca. W zapisie pojawiają się również błędy gramatyczne. Brak problemów związanych z zapamiętaniem prezentowanego zdania.
Błędy popełniane przez chłopca miały charakter braku wielkich liter na początku zdania, błędów gramatycznych np.: pujdziemy (pójdziemy), pomijaniu i przestawianiu liter, np.: piekna (piękna), wiec (więc). Oraz pomijaniu znaków diakrytycznych oraz znaków interpunkcyjnych.
- Pisanie z pamięci słuchowej
Rodzaj popełnianych błędów jest podobny jak powyżej opisanych. Błędy związane są z zaburzeniami funkcji wzrokowo- przestrzennych i przejawiają się jako błędy gramatyczne, mylenie liter, opuszczanie liter. Liczne błędy popełniane przez chłopca miały charakter opuszczania znaków interpunkcyjnych oraz diakrytycznych przy literach.
Największą grupę błędów stanowią błędy gramatyczne:
Nażekało (narzekało) zaras (zaraz)
Wygląt (wygląd) piurka (piórka)
Goszko (gorzko) proźba (prośba)
- Przepisywanie tekstu
Zadaniem chłopca było przeczytanie podanego zdania, zapamiętanie go oraz odtworzenie z pamięci w postaci pisemnej. Chłopiec poprawnie odtwarzał podany wzór zdania na kartce pod względem semantycznym. Należy wnioskować na podstawie tej próby, że chłopiec posiada dobrą pamięć wzrokową. Można przypuszczać, iż oprócz pamięci wzrokowej chłopiec posłużył się również pamięcią słuchową (wzorcem fonologicznym przeczytanego zdania).
W analizowanym tekście przeważają błędy ortograficzne, czasem pojawia się pismo fonetyczne. Błędy te pojawiają się pomimo znajomości zasad pisowni przez chłopca. Charakterystyczne są również opuszczenia liter, dodawanie oraz przestawianie liter. Popełniane przez chłopca błędy świadczyć mogą o zaburzeniach w zakresie orientacji przestrzennej. Często nie radzi on sobie z rozróżnianiem liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej np. b- d.
W zakresie analizowanych wytworów pisemnych chłopca należy zwrócić uwagę na częstokrotne błędne odtwarzanie liter, ich zamianę i częste opuszczanie, co świadczyć może również o zaburzeniach w zakresie lateralizacji.
We wszystkich pracach pisemnych chłopca przeważają błędy polegające na niestosowaniu ustalonych i obowiązujących w strukturze języka polskiego reguł i zasad pisowni:
– mylenie ó-u, ż- rz, h- ch
-nierespektowanie zasad wynikających z rozbieżności między mową a zapisem
– pomijanie utraty dźwięczności lub udźwięcznianie spółgłosek w środku czy na końcu wyrazu
-brak użycia znaków pisarskich ( kropka, przecinek)
Ocena poziomu graficznego pisma:
Ocena poziomu graficznego pisma dokonana została w oparciu o obserwacje poczynione podczas przeprowadzania prób pisania. Dziecko pisze ręką prawą w tempie umiarkowanym, siła nacisku narzędzia graficznego na kartkę prawidłowa ( w normie). Kształt liter prawidłowy, dość poprawny obraz graficzny litery, proporcje zachowane. Zaburzona płynność połączeń między literami. Dobre rozplanowanie graficzne pisma w stosunku do stronnicy.
Podsumowanie:
We wszystkich pisanych przez chłopca tekstach pojawiają się podobne błędy, które wskazują na zaburzenia analizatora wzrokowego, słuchowego, bądź kinestetyczno- ruchowego. Popełniane błędy mogą mieć również podłoże zaburzonej lateralizacji.
Należą do nich:
– mylenie głosek, struktur dźwiękowych zbliżonych fonetycznie, np. b-d
-zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne i odwrotnie
– opuszczanie liter, sylab lub dodawanie liter i sylab
– barak zapisu zmiękczeń przy literach jak również kropek przy ż, dż itp.
– w czytaniu przeważa ciche głoskowanie początku wyrazów oraz opuszczanie znaków przestankowych, brak rytmicznego czytania tekstu
– brak organizacji tekstu, przede wszystkim brak akapitów oraz wielkich liter na początku zdania
– brak znaków interpunkcyjnych
– liczne błędy gramatyczne pomimo znajomości reguł gramatycznych
Czytanie i pisanie jako tzw. wyższe czynności psychiczne mają złożoną strukturę psychologiczną. Polegają one integracji procesów percepcyjnych ( wzrokowych i słuchowych) i ruchowych. Procesy te muszą być zintegrowane ze sobą, ale również z procesami pamięciowymi, uwaga i motywacja.
Chłopiec przejawia niewątpliwie specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, które nie stanowią jednego syndromu zaburzeń. Zaburzenia integracji w obszarze analizatora wzrokowego, słuchowego i ruchowego. Deficyty w rozwoju funkcji percepcyjno- motorycznych oraz integracji funkcji percepcyjno- motorycznych stanowią istotny składnik trudności w czytaniu i pisaniu u badanego chłopca. Pomimo dobrego funkcjonowania chłopca w innych sferach rozwoju psychicznego, przejawia on trudności w czytaniu i pisaniu.
Analiza jakościowa specyficznych trudności u badanego chłopca wykazuje dużą liczbę popełnianych przez niego błędów zarówno w tekstach pisanych ( błędy ortograficzne, stylistyczne, morfologiczne, składniowe), jak również w tekstach czytanych (zaburzona strategia fonologiczna czytania, tempo, technika czytania).