W mowie osób dotkniętych afazją, a więc specyficznymi zaburzeniami mowy i języka na skutek uszkodzeń OUN, występują specyficzne trudności.
Nie rzadko dochodzi do ciekawych zjawisk semantycznych, gramatycznych, które w literaturze przedmiotu charakteryzowany są w sposób szczegółowy.
Poniżej przedstawiam kilka przykładów „literackich wariacji” języka.
PARAFAZJE, to zniekształcenia wzorca słowa lub zamiana słowa na inne, istniejące w leksykonie, ale nieadekwatnie użyte w danym kontekście. Zaburzenia tworzenia słowa występują już na etapie selekcji z leksykonu lub planowania wzorca fonologicznego i motorycznego.
Wyróżniamy:
- Parafazje fonemiczne, trudności w utrzymaniu prawidłowego wzorca brzmieniowego słowa.
- Parafazje werbalne, dotyczą wymiany słowa na inne istniejące w języku, ale w danym kontekście źle wybrane ze względu na znaczenie.
PARAFAZJE SEMANTYCZNE, słowa w mowie pacjenta afatycznego, które należą do tej samej kategorii znaczeniowej, co słowa celowe, ale oznaczają co innego. Pacjent na przykład używa słowa długopis, zamiast ołówek, na rower mówi motor.
Cechą charakterystyczną jest użycie słowa o bardziej ogólnym znaczeniu niż słowo celowe, na przykład pies to zwierzę, jabłko to owoc.
Chory chociaż bardzo chce podać właściwą nazwę to nie może sobie jej przypomnieć.
PARAFAZJE GŁOSKOWE, to wszelkiego typu zamiany głosek, ich opuszczanie bądź zmienianie. Najczęściej przybierają one postać:
- Agramatyzmów, zaburzonej struktury gramatycznej.
- Parafazji semantycznej, używania słów bliskoznacznych lub nieprecyzyjnych w miejsce słowa właściwego.
- Peryfrazy, opisywanie przedmiotu lub czynności, której pacjent nie potrafi wypowiedzieć, np. łyżko- to, czym się je.
- Anomii, omijanie lub opuszczanie słów, których pacjent nie jest w stanie sobie przypomnieć.
- Paragramatyzmu, to budowanie wypowiedzi zawierających strukturę syntaktyczną, rytm, melodię, jednak przy braku sensu wypowiedzi.
EMBOL, to specyficzna zbitka głosek, wielokrotnie powtarzana przez pacjenta. Czasem mowa osoby dotkniętej afazją staje się całkowicie neologiczna, mówimy wówczas o tak zwanej „ sałatce słownej” lub żargonofazji. Embolofazja dotyczy również wtrąceń, to to to, tak, tak tak, tan tan.
PERSEWERACJA, zjawisko polegające na powtarzaniu myśli, czy wrażeń. Występuje często w chorobach psychicznych, gdzie objawem charakterystycznym jest powtarzanie tych samych słów zdań jako odpowiedzi na różne pytania.
Wiąże się to zazwyczaj z powtarzaniem stereotypowych gestów.
Perseweracja jest objawem częstym na przykład w schizofrenii. Występować też może w wielu organicznych chorobach psychicznych, np. w otępieniu padaczkowym.
Objaw ten spotyka się również u osób z niepełnosprawnością umysłową.
Perseweracje występują m.in. w afazji kinetycznej, charakteryzującej się zaburzeniem płynności i automatyzacji ruchów artykulacyjnych. Trudność sprawia pacjentowi przechodzenie z jednej artykulacji w inną. Rozpada się ruchowy wzorzec wyrazów i zdań.
APRAKSJE ORALNE, przy ruchach narządów artykulacyjnych występują ruchy dodatkowe, np. ruszanie głową podczas wypychania policzków. To niemożność wykonania dowolnych ruchów artykulacyjnych.
METATEZA, przestawienie głosek lub sylab w wyrazie, zaburzenie ich kolejności, często klasyfikowany jako objaw afatyczny, pacjent mówi np. rbya zamiast ryba, aadm, zamiast Adam
AGRAMATYZM RUCHOWY, zmienianie kolejności przypadków, czasów, trybów, liczby, aspektu. Może objawiać się również niedoborem wyrazów funkcyjnych np. przyimków. Agramatyzmy często prowadzą do zaburzenia kontekstu wypowiedzi.
STYL TELEGRAFICZNY, dotyczy wypowiedzi, w których pominięte zostały wyrazy funkcyjne. W wyniku braku tych wyrazów zdania stają się nieuporządkowane i chaotyczne.
W zależności od rodzaju afazji zjawiska te występują samodzielnie lub w połączeniu, charakteryzując zaburzenie mowy oraz jednocześnie wskazując kierunki terapii.