Istnieją kryteria podziału głosek języka polskiego.
W języku polskim istnieje szereg kryteriów szczegółowych, na podstawie których wyróżniamy klasy głosek.
Wymagają one zaangażowania różnych narządów artykulacyjnych oraz ich precyzyjnych ruchów.
Istnieją określone strefy artykulacyjne. Język, wargi, zęby, podniebienie miękkie, twarde zbliżają się do siebie i tak realizujemy dźwięki.
Dźwięki języka polskiego realizowane są na wydechu. Są to tak zwane dźwięki ekspiracyjne. Wszelkiego rodzaju mlaski, zdziwienie realizowane są na wdechu i należą do grupy dźwięków inspiracyjnych.
Badania mówią o tym, że głos ludzki identyfikowany jest na podstawie 17 parametrów akustycznych.
Dzięki krtani generujemy dźwięki dźwięczne i bezdźwięczne. Dźwięczność powstaje w wyniku wibracji wiązadeł głosowych.
Ważną kwestię stanowi również podniebienie miękki. Jeśli przylega do krtani to wychodzi dźwięki ustny, jeśli natomiast nie przylega z pewnością dojdzie do realizacji nosowej.
Przy realizacji cech dystynktywnych głosek języka polskiego zwróćmy uwagę na położone środka języka względem podniebienia miękkiego. Jeżeli środek języka jest wysklepiony względem podniebienia miękkiego powstają dźwięki palatalne, jeśli natomiast jego pozycja jest neutralna to dźwięki niepalatalne.
STREFY ARTYKULACYJNE W JĘZYKU POLSKIM
- GŁOSKI DWUWARGOWE
- GŁOSKI WARGOWO ZĘBOWE
- GŁOSKI PRZEDNIO- JĘZYKOWO- ZĘBOWE
- GŁOSKI PRZEDNIO-JĘZYKOWO- DZIĄSŁOWE
- GŁOSKI ŚRODKOWO- JĘZYKOWE
- GŁOSKI TYLNO- JĘZYKOWO
Głowski języka polskiego podzielić możemy, ze względu na różny stopień zetknięcia narządów mowy.
Głoski zwartowybuchowe, eksplozywne wymagają zwarcia i eksplozji narządów artykulacyjnych. Spróbuj na przykład wypowiedzieć „p, b”, co zauważyłaś?
Dźwięki szczelinowe powstają wtedy, kiedy powietrze próbuje przecisnąć się przez wąską szczelinę, np. „ś, h, sz,”.
Głoski zwarto szczelinowe to specyficzny rodzaj artykulacji, gdzie czubek języka wykonuje najpierw zwarcie, a potem język ześlizguje się i powstaje szczelina, np. „c, cz, ć”.
W języku polskim wyróżniamy również dźwięki półotwarte, np. „r, l, m, n” oraz dźwięki otwarte, do których należą wszystkie samogłoski.
Mowa to ruch. Nie istnieje właściwie mówienie pojedynczych dźwięków.
W procesie mówienia występują trzy fazy:
- Faza wstępna- przygotowanie,
- Faza szczytowa- właściwa artykulacja,
- Faza zstępna- narządy artykulacyjne wracają do położenia oddechowego.
Głoska przybiera trzy pozycje w wyrazie.
Nagłos, a więc dźwięk realizowany na początku wyrazu, wyróżniający się realizacją bardzo dokładną i silna. Śródgłos to realizacja dźwięku mowy wewnątrz wyrazu, a wygłos to pozycja końcowa, słaba, realizowana z małą siłą i mało precyzyjnie ze względu na kryteria artykulacyjne.
Uwaga! Wszystkie głoski dźwięczne w wygłosie języka polskiego realizowane są bezdźwięcznie. Z faktu tego wynikają problemy zwłaszcza u dzieci które rozpoczynają swoją przygodę z nauką czytania i pisania oraz dzieci dyslektyczne.
Powiedz na głos „mąż, nóż, chleb” . Zwróć uwagę, że na końcu nigdy nie usłyszysz głosek, które są w zapisie, tylko ich bezdźwięczne odpowiedniki, „mąsz, nósz, chlep”
W ciągu fonicznym, a więc w toku wypowiedzi również występują procesy artykulacyjne.
Jednym z nich jest antycypacja artykulacyjna, a więc wcześniejsze przygotowanie ruchomych narządów mowy do wymówienia głoski kolejnej:
Wszystko- fszystko to rodzaj ubezdźwięcznienia
Prośba- proźba– to rodzaj udźwięcznienia
Są to tak zwane upodobnienia wsteczne postępowe.
Innym rodzajem procesu artykulacyjnego w ciągu fonicznym jest perseweracja artykulacyjna. Polega ona na przeniesieniu na głoskę następną układu narządów mowy charakterystycznego dla głoski wcześniejszej:
Krzak- kszak– ginie dźwięczność, rodzaj upodobnienia postępowego
W języku polskim istnieje kilka rodzajów upodobnień:
- Pod względem dźwięczności, polegają na zniesieniu różnicy dźwięczności między sąsiadującymi głoskami zaliczanymi do opozycji dźwięczna- bezdźwięczna, np. las brzozowy(udźwięcznienie), chleb biały(ubezdźwięcznienie),
- Pod względem miejsca artykulacji, dotyczy przesunięcia zwarcie, szczeliny tak, aby było ono takie samo, jak miejsce zwarcia lub szczeliny głoski sąsiedniej, następnej do realizacji, np.: zszyj, zżółkły, Zdzisław, zdziwiony, na granicy wyrazów: pies szczeka,
- Pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy, dotyczy uszczelinowienia głoski zwartej lub półotwartej, np.: koński, pański, tańszy, Krasiński, Jasiński,
Jeżeli głoska „ń” znajduje się w pozycji przed głoską zwarto szczelinową- zębową lub dziąsłową, a więc „ c, dz, cz, dż”, to na skutek tak zwanego rozsunięcia artykulacyjnego najpierw tworzy się unosowiona szczelina, a następnie przód języka wykonuje zwarcie z zębami lub dziąsłami, np.: słońce, bez końca, opończa, tramwaj, instynkt, benzyna, kunszt, pan Sławek, pan sędzia.
Wymowa bezdźwięczna inaczej zwana ubezdźwięczniającą dominuje w obrębie warszawskim w takich połączeniach jak np.: las ojca, głos matki, głos narodu.
Wyrażenia przyimkowe zawsze zachowują dźwięczność: nad morzem, pod lasem, w Lublinie.
Zjawiska fonetyczne w wyrazach są bardzo ciekawe.
Weźmy na przykład wyrażenie dach blaszany, pomimo iż głoska „ch” jest bezdźwięczna, w tym połączeniu udźwięczni się ponieważ kolejna głoska „b” jest głoską dźwięczną.
Wyrażenie noc i dzień powoduje zmiękczenie w ciągu fonicznym dźwięku „c”.
Na uwagę zasługuje również tylna realizacja głosek n w wyrazach: „Anglia, Andrzej czy Bank”.