Dyzartria według Ireny Styczek to niemożność realizowania dźwięków na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne, to jest narządy artykulacyjne, fonacyjne oraz oddechowe.
Inni logopedzi i językoznawcy definiują to zaburzenie, jako niemożność realizacji fonemów w ciągu fonicznym (S. Grabias).
Jest to zaburzenie o podłożu neurologicznym towarzyszące wielu chorobom takim jak choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane, czy choroba Wilsona.
Do najbardziej charakterystycznych objawów dyzartrii zaliczamy:
- Brak możliwości realizacyjnych
- Niewłaściwą realizację głosek w zakresie rytmu, natężenia dźwięków, tempa mówienia, intonacji i akcentowania.
Dyzartria to z całą pewnością zaburzenie na poziomie wykonawczym ruchowego aspektu mowy, które jest spowodowane uszkodzeniami centralnego lub obwodowego układu nerwowego, w zakresie górnego i dolnego neuronu ruchowego, układu piramidowego oraz struktur móżdżku.
Dysfunkcje w obrębie aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego skutkują niedokształceniem substancji fonicznej wypowiedzi w zakresie płaszczyzny segmentalnej i suprasegmentalnej.
Zaburzenia dyzartryczne mogą mieć różne natężenie, zakres, nasilenie. Od zaburzeń łagodnych, poprzez umiarkowane, ciężkie po zaburzenia głębokie.
W literaturze przedmiotu wyróżniamy różne podziały zaburzeń dyzartrycznych ze względu na kryterium dotyczące głębokości uszkodzeń, lokalizacji, medyczne, objawowe, czy kryterium wieku zachorowania.
KRYTERIUM LOKALIZACYJNE: miejsce uszkodzenia
- Dyzartria móżdżkowa
- Dyzartria dolnego neuronu ruchowego
KRYTERIUM OBJAWOWE:
- Dyzartria wiotka, dotyczy uszkodzeń związanych z obniżonym napięciem mięśniowym
- Dyzartria ataktyczna, chodzi o uszkodzenia, które powodują niezborność ruchową
KRYTERIUM MEDYCZNE:
- Dyzartria mogąca występować w chorobie nowotworowej
- W chorobie Parkinsona
- W mózgowym porażeniu dziecięcym
KRYTERIUM DOTYCZĄCE DYNAMIKI OBJAWÓW
- Dyzartria rozwojowa, np. w toku rozwoju dziecka, nie ma ona wtedy charakteru degeneracyjnego
- Dyzartria degeneracyjna
KRYTERIUM WIEKU ZACHOROWANIA:
- Dyzartria wrodzona
- Dyzartria nabyta
- Dyzartria dziecięca
Kryterium lokalizacyjne daje nam szczegółowe informacje dotyczące mózgowej lokalizacji uszkodzenia.
Dyzartria opuszkowa spowodowana jest uszkodzeniem w obrębie jąder nerwów ruchowych w opuszce lub nerwów zaopatrujących aparat mowy- prowadzi do porażenia odpowiednich mięśni
Dyzartria móżdżkowa dotyczy uszkodzenia móżdżku i powoduje dysko ordynację ruchów narządów mowy.
Dyzartria korowa dotyczy uszkodzenia okolic kory mózgowej, która prowadzi do obniżenia ruchliwości narządów mowy.
Dyzartria piramidowa to uszkodzenie dróg piramidowych, korowo jądrowych. Objawia się to wzmożonym napięciem nerwowym o typie spastycznym: napięcie scyzorykowe, skurczowe.
Dyzartria pozapiramidowa to uszkodzenie układu pozapiramidowego, dokładnie jąder podkorowych. Na przykład w chorobie Parkinsona występuje tak zwana dyzartria hipertoniczna, której charakterystyczne objawy to zwiększone napięcie, usztywniona mowa.
Według klasyfikacji klinicznej dyzartria wiotka to uszkodzenie czaszkowych oraz obwodowych nerwów ruchowych, które wysyłają do aparatu mowy impulsy nerwowe. Objawia się to zwiotczeniem mięśni.
Mięsień trójdzielny odpowiedzialny jest za prawidłowe ruchy żuchwy oraz warg. Mięsień twarzowy współgra z ruchami warg, policzków. Uszkodzenia mięśnia błędnego powodują dysfunkcję podniebienno- gardłową, natomiast uszkodzenia mięśnia podjęzykowego to utrudnione podstawowe ruchy języka, takie jak unoszenie, wysuwanie.
Mowę osób dyzartrycznych cechuje niewydolność rezonansowa, skrócenie fraz, osłabienie dźwięczności, w tym głos monotonny, chropowaty oraz duże trudności artykulacyjne.
Dyzartria spastyczna to uszkodzenie ośrodkowego neuronu ruchowego objawiające się napięciem spastycznym.
Cechami mowy osób dotkniętych tą postacią jest słaby, napięty, niski, chrapliwy głos, występowanie przerw w fonacji, wolne tempo mowy. Często towarzyszy temu niewydolność prozodyczna, frazy skrócone, hipernosowość oraz deformacja głosek.
W dyzartrii ataktycznej, gdzie uszkodzeniu ulega móżdżek lub jego połączenia występują zazwyczaj dyskoordynacje ruchów w zakresie funkcji oddechowych, fonacyjnych oraz artykulacyjnych.
Cechy mowy obejmują zaburzenia rytmu, tempa mówienia, tzw. ”skandowanie”, nieprawidłowy akcent, przeciąganie. Wymowa jest zamazana, głos chrapliwy, co wyraża się w monotonii dźwiękowej.
Dyzartria hipokinetyczna to uszkodzenie układu pozapiramidowego, jąder podstawy. Występuje często w chorobie Parkinsona. Cechuje się ograniczeniem ruchów, wzmożonym napięciem.
W mowie występują niedokładności artykulacyjne, tzw. „mamrotanie”, powtarzanie głosek, sylab, wyrazów. Charakterystyczna jest również monotonia intonacji, akcentu, przyspieszone tempo mówienia, głos cichy oraz bezdźwięczny.
W dyzartrii hiperkinetycznej uszkodzeniu ulega układ pozapiramidowy w atetozie, pląsawicy, dystonii. Często występują ruchy mimowolne.
Mowę cechują nagłe zmiany, przerwy w oddychaniu, fonacji, artykulacji, hipernosowość. Frazy są skrócone, głos daje wrażenie zduszonego, chrapliwego. Występuje zwolnione tempo mowy.
Często mamy do czynienie z mieszanymi typami dyzartrii np.:
- Spastyczno- hipokinetoczna w chorobie Willsona
- Ataktyczno-spastyczna w Stwardnieniu rozsianym
- Wiotko- spastyczna w ALS