Wśród różnych podziałów zaburzeń mowy dość wyraźne miejsce zajmuje klasyfikacja foniatryczna jakościowa, której autorem jest Józef Tadeusz Kania. Jej oryginalność polega na szczegółowym opisaniu wad wymowy oraz ich specyficznym podziale. Żaden inny autor w tak precyzyjny sposób nie opisał specyfiki zaburzeń języka jak ten językoznawca.
Józef Tadeusz Kania jest autorem językoznawczej klasyfikacji zaburzeń mowy. Jest to podział jakościowy, w którym wyodrębnia się:
1. Prozodię mowy
2. Artykulację
3. Strukturę wyrazu
Stąd w obrębie wad wymowy wyróżniamy zaburzenia paradygmatyczne oraz syntagmatyczne.
Do zaburzeń paradygmatycznych autor „Szkiców logopedycznych” zalicza:
1. Substytucje, paralalie, które charakteryzują się zastępowaniem jednych głosek przez inne.
a. Substytucje typowe, które wynikają z rozwoju mowy dziecka
b. Substytucje nietypowe: które polegają na zastępowaniu nietypowym głosek np. tata- kaka itp.
2. Deformacje, a więc dyslalia właściwa
3. Elizje, tak zwane mogilalie, czyli brak głoski lub grup głosek, nie ma ich w wymowie pacjenta.
Zaburzenia syntagmatyczne dotyczą struktury wyrazu i jego budowy. Jak się okazuje nie wystarczy dobrze wymawiać głoski, żeby dobrze posługiwać się językiem.
W obrębie zaburzeń syntagmatycznych wyróżniamy :
1. Zaburzenia pierwotne, które dotyczą zmian ilościowych.
Sprawdza się, czy w wyrazie jest tyle samo elementów. Zaburzenia syntagmatyczne pierwotne dotyczą również opuszczania głosek, sylab, np. dziecko mówi anki= sanki, ilala=gitara, samochód= samochód, ovel= rower.
Skrócenia są normalne na pewnym etapie rozwoju języka. Jeżeli ten stan się przeciąga do 7 roku życia to są to już wady wymowy.
Do zaburzeń syntagmatycznych pierwotnych zaliczamy również redukcje grup spółgłoskowych. Dziecko nie realizuje połączeń dwuspółgłoskowych. Świadczy to o opóźnieniu w rozwoju mowy. Dziecko bliżej 5 roku życia powinno realizować następujące grupy spółgłoskowe:
Mleko
Lodówka
Truskawka
Krzesło
Spodnie
Wanna
Pszczoła
Stół
Podczas badania logopedycznego sprawdzamy zawsze jak wyglądają układy grup spółgłoskowych w mowie dziecka: w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów. Dzięki takiej analizie możemy wyznaczyć kierunki terapii.
Do zaburzeń syntagmatycznych zaliczamy również zmiany jakościowe w obrębie wyrazu, np. ićki= rękawiczki, dziecko realizuje skróconą wersję wyrazu.
Upodobnienia typu ślipka= śliwka, to również zmiany syntagmatyczne pierwotne. Ciekawą formą realizacji dziecięcych są tak zwane upodobnienia na odległość np. wawłan= bałwan, tytlina= cytryna, kraktor= traktor, ugórki= ogórki, ułówek= ołówek.
Wśród realizacji dziecięcych wyróżniamy tak zwane odpodobnienia. Są to realizacje typu Chwistek= kwiatek, tsyjdzie= przyjdzie, Konska= książka, doctor= doktor, chto= kto, chóry= który.
Przestawki durszlak= durszlak, muld się= módl się.:
U dzieci na pewnym etapie rozwoju, kiedy na mają one jeszcze utrwalonej struktury wyrazu, zaburzenia syntagmatyczne są normą.
ZABURZENIA SYNTAGMATYCZNE WTÓRNE: to zaburzenia spowodowane substytucją, a więc zastępowaniem. W odróżnieniu od zaburzeń pierwotnych, których głównym powodem jest niedojrzałość mózgu dziecka.
Np. nit= nikt to nie jest redukcja grupy, tylko brak realizacji głoski k. W takich przypadkach najpierw uczymy dziecko wymawiać głoskę k. Trzeba zwrócić uwagę na to, czy system substytutów nie przyczynił się do powstania nowych grup spółgłoskowych.