Kompetencja językowa i komunikacyjna dzieci sześcio- i siedmioletnich różni się między sobą.
U progu klasy pierwszej dziecko powinno przede wszystkim mieć ukończony etap nabywania języka.
Charakteryzuje się to m.in. posiadaniem w swoim zasobie fonetycznym wszystkich głosek języka polskiego.
Dzieci sześcioletnie i siedmioletnie powinny poprawnie realizować wszystkie dźwięki mowy wyizolowane oraz występujące we wszystkich pozycjach w wyrazie: w nagłosie, śródgłosie i wygłosie.
Niemniej wymowa sześcio- i siedmiolatków dzieci wykazuje jeszcze szereg błędów artykulacyjnych, co świadczy o nieukończonym procesie nabywania mowy.
Niedostatki artykulacyjne mają charakter dyslalii rozwojowych w obrębie realizacji trzech szeregów oraz głoski „r”. Inwentarz głosek u badanych dzieci został uszczuplony o szereg szumiący oraz głoskę „r”.
Dziecko, które będzie uczniem klasy pierwszej, powinno posiadać prawidłową wymowę.Przyczyna niepowodzeń w czytaniu i pisaniu bywa bardzo często nieprawidłowa wymowa dziecka.
Substytucje, które są najczęściej występującym problemem u dzieci w wieku przedszkolnym mają często odbicie w piśmie.
Największą grupą błędów w obrębie warstwy brzmieniowej u dzieci zaobserwowano właśnie jako zakłócenia o charakterze segmentalnym, tj. „zaburzenia formy poszczególnych segmentów (odcinków) ciągu fonicznego.”
W przeprowadzonym badaniu należy wyróżnić następujące grupy błędów, podzielonych wg klasyfikacji J.T. Kani:
- ZABURZENIA PARADYGMATYCZNE, które dotyczą zasobu realizowanych głosek. System fonologiczny języka polskiego wg Stieber składa się z 42 fonemów. „Zaburzenia paradygmatyczne polegają więc na ograniczeniu inwentarza fonemów w systemie nadawczym dyslalika, albo na użyciu nie mieszczących się w normie wariantów fakultatywnych fonemów.”
- Elizje: polegają na braku realizacji jakiegoś fonemu ( elizja całkowita: jako brak realizacji fonemu w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, bądź elizja ograniczona, dotyczy określonej pozycji). Zjawisko elizji zaliczane jest przez niektórych współczesnych logopedów do typu zniekształceń sytagmatycznych, tj. „naruszających zasady łączenia głosek w wyrazach.”
„Eliza, to forma wadliwej wymowy, przy której brak realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnego segmentu głoski.”
Przykłady elizji u badanych dzieci:
Zjawisko opuszczania dźwięków mowy zaobserwowano wśród dzieci sześcioletnich w dwóch przypadkach, dotyczyło ono nagłosu wyrazu szczotka realizowanego przez dzieci jako czotka.
- Substytucje (paralalia): jako rodzaj zakłóceń paradygmatycznych, czyli dotyczących inwentarza głosek. Substytucja to rodzaj zniekształcenia, które ma miejsce, „gdy dwa fonemy systemu ogólnego mają w wymowie pacjenta tę samą realizację”
„Substytucja( paralalia) zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu u danego osobnika mieści się w polu realizacji innego fonemu. Innymi słowy, o substytucji mówimy wówczas, jeśli dwa fonemy systemu ogólnego mają tę samą realizację w wymowie pacjenta.”
Wśród badanych dzieci zaobserwowano prawidłowy kierunek zmian substytucyjnych dotyczących realizacji głoski „r”, która u większości dzieci przyjmuje postać substytutu „ l” , u jednego dziecka występują dwa substytuty dla tejże głoski, a mianowicie „j” i „l”. Dotyczy to obydwu badanych grup.
Przykłady substytucji głoski r oraz szeregu głosek dentalizowanych:
Przy omawianiu błędów związanych z nieprawidłową realizacją fonemu „r” należy przytoczyć również termin używany w klasyfikacjach foniatrycznych- rotacyzm. Powyższe próby klasyfikacji wad wymowy dzielą dyslalię na szereg wad szczegółowych i dotyczą realizacji poszczególnych fonemów języka polskiego.
Tak rozumiany rotacyzm będzie więc oznaczał wszelkie nieprawidłowości związane z realizacją fonemu r, mające postać zarówno substytucji, jak również deformacji.
W celu rozgraniczenia tych dwóch zjawisk fonetycznych, przykłady substytucji w obrębie głoski „r” zostaną omówione poniżej (pararotacym), natomiast przykłady deformacji ( rotacyzm właściwy) w punkcie poniżej.
- Rotacyzm, reranie- wadliwa wymowa głoski „r” :
Powyższe zaburzenie to najczęściej spotykana wada wymowy w grupie sześciolatków.
Głoskę „r” T. Bartkowska zalicza do grupy głosek trudnych drugiego stopnia, powinna być ona zdaniem autorki poprawnie realizowana przez większość czterolatków.
Prawidłowa realizacja tej głoski polega na kilku ruchach wibrujących (1-2 uderzenia) czubka języka (apex) przy dziąsłach. Boki języka powinny przylegać do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. „Powierzchnia języka w części predorsalnej lekko wklęśnięta.”
Spółgłoska „r” jest głoską przedniojęzykowo- dziąsłową, półotwartą, ustną, dźwięczną twardą. Pojawia się zazwyczaj w 5 roku życia dziecka (wg Kaczmarka w 4 roku życia). Należy przyjąć, iż rozwój głoski „r” przebiega w następujący sposób: j- l- r.
Rotacyzm w omawianej grupie ma postać substytucji przez głoskę „l lub j”.
Czasem przeważa artykulacja krtaniowa.
U sześcio – i siedmiolatków nieprawidłowa realizacja głoski „r” wynika najczęściej z braku pionizacji języka, który nie jest jeszcze dostatecznie usprawniony, braku różnicowania słuchowego głosek „r” i „l” oraz braku autokontroli słuchowej.
Siedmiolatki realizują głoskę ”r” w postaci krótkiego elementu wokalicznego, przypominającego utylnione „y”. Na uwagę zasługuje również bezwibracyjna realizacja tej głoski. Sprawą oczywistą jest, iż najistotniejszą cechą głoski „r” jest właśnie wibracja.
Przyczyna nieprawidłowej realizacji głoski „r” najczęściej tkwi w motoryce narządów mowy. Jeżeli dziecko nie jest w stanie wyprodukować głoski „r” za pomocą czubka języka, to najczęściej albo ją zastępuje, albo wywołuje wibrację w innych częściach jamy ustnej, np. gardło, krtań, policzki.
- Szeplenienie lub seplenienie, wadliwa wymowa głosek sz, ż, cz, dż :
Związane jest z wadliwą realizacją 12 par głosek dentalizowanych. „Głoski te różnią się między sobą miejscem artykulacji, stopniem zbliżenia narządów mownych oraz dźwięcznością.”
Ze względu na podobną częstotliwość głoski te są późno różnicowane i wchodzą do systemu językowego dziecka w następującej kolejności: „ś,ź,ć,dź (2 rok życia), „s, z, c, dz” (3- rok życia), „sz, ż, cz, dż” ( 4- 5 rok życia).
Dzieje się tak na skutek małej sprawności słuchu fonematycznego. Systematyczny, ciągły rozwój słuchu fonematycznego umożliwia wychwycenie subtelnych różnic akustycznych w brzmieniu głosek dentalizowanych.
Przykład braków artyulacyjnych w tym zakresie dotyczy częściej dzieci młodszych. U sześciolatków brakuje często szeregu szumiącego, a więc głosek przedniojęzykowo- dziąsłowych „sz, ż, cz, dż”. Szereg ciszący i syczący został opanowany. Wady wymowy polegają na substutuowaniu głosek „sz, ż, cz, dż” poprzez wcześniejszy rozwojowo szereg syczący „s, ż, c, dz”.
Substytucje dotyczą szeregu szumiącego „sz, ż, cz, dż” zastępowanego przez szereg syczący „s, z, c, dz”. W literaturze przedmiotu błędy związane z nieprawidłową realizacją dwunastu par głosek dentalizowanych (ś,ź,ć,dź, s,z,c,dz, sz,ż,cz,dż) noszą nazwę sygmatyzmu, seplenienia.
Używane są tutaj odpowiednio do rodzaju zaburzeń określenia parasygmatyzm (zastepowanie głosek dentalizowanych), mogisygamtyzm (brak głosek dentalizowanych) oraz pojęcie sygmatyzmu właściwego, oznaczającego głoski zniekształcone.
Pokazane błędy artykulacyjne u dzieci w postaci substytucji są normą rozwojową.
Ponadto opisane substytucje zaliczyć należy do typowych, które w minimalnym stopniu utrudniają zrozumiałość tekstu.
Stosowane przez dzieci substytuty nie są zbyt odległe od brakującej głoski i zastępują z reguły tylko jedną głoskę. Należy dodać również, iż dzieci z nieprawidłową wymową stosują je konsekwentnie. Typowe substytucje zaobserwowane wśród sześcio- i siedmiolatków zgodne są z najczęściej spotykanym modelem rozwojowym.
- Deformaje, dyslalia własciwa: „ zachodzi ona wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji innych fonemów”.
Mato miejsce u dzieci w postaci deformacji głoski „r”, która przyjmuje postać gardłowej wibracji i jest realizacją nieprawidłową. Przy wszelkiego rodzaju deformacjach cechy dystynktywne głoski są zachowane, a więc określony fonem języka jest realizowany, a ściślej rzecz ujmując, realizowana jest wiązka cech dystynktywnych, obligatoryjnych dla realizacji danego fonemu. W przypadku deformacji należy zwrócić uwagę na nietypowe brzmienie dźwięku.
Często problem ten dotyczy dzieci wykazujących znaczne problemy z czuciem ułożenia narządów mownych jak i oceną produkowanych dźwięków ( zaburzenia w obrębie autokontroli słuchowej).
Zastępowanie spółgłosek dziąsłowych dentalizowanych przez zębowe należy potraktować jako zjawisko rozwojowe, wymagające jednak szybkiej interwencji logopedycznej, zwłaszcza w aspekcie pójścia do klasy pierwszej.
Wszystkie scharakteryzowane powyżej zaburzenia artykulacyjne (substytucje, deformacje, elizje) zubożają system fonologiczny dzieci, pomimo to mają nieznaczny wpływ na zrozumiałość mowy.
W systemie fonetycznym dzieci brakuje najczęściej głosek „r” oraz „sz, ż, cz, dż”.
Oprócz tego w analizowanym materiale słownym współwystępują inne zjawiska fonetyczne, np. redukcje grup spółgłoskowych, elizje itp.
- ZABURZENIA SYNTAGMATYCZNE: dotyczą struktury wyrazu.
„Sąsiedztwo fonetyczne w dużym stopniu wpływa na postać dźwiękową głosek, natomiast długość wyrazu i jego bardziej skomplikowana budowa powoduje, że może on ulegać znacznym odkształceniom.”
- Zaburzenia pierwotne
- Zmiany ilościowe: elizje głosek, sylab, części wyrazów, redukcje grup spółgłoskowych, wstawki
- Upraszczanie grup spółgłoskowych, np. w wyrazach „ szczotka, drzewo”.
Zjawisko unifikacji grup spółgłoskowych polegały na ich redukcji do jednej samogłoski. W grupie realizowane były jako pojedyncze fonemy.
- Zmiany jakościowe: asymilacje, dysymilacje, strukturalizacja grup spółgłoskowych, całkowita zmiana postaci wyrazów
- Zmiany dotyczące kolejności elementów w wyrazie: przestawki
- Zmiany kombinowane
- Zmiany niesystemowe
- Zaburzenia wtórne: to zmiany, które w obrębie wyrazu powodowane są poprzez substytucje
Charakteryzując problemy wad wymowy u dzieci, należy przytoczyć również odrębną grupę wad prozodii mowy.
Zaliczamy do nich nieprawidłowy oddech, zbędne krótkie pauzy stosowane w niewłaściwym miejscu, które zakłócają komunikatywność wypowiedzi, zacinanie się, ogólnie rzecz ujmując są to zakłócenia w płynności wypowiedzi.
Sześcio- i siedmiolatki posiadają zazwyczaj utrwaloną postać fonetyczną wyrazu. Dotyczy ona liczby sylab w wyrazach oraz wartości realizowanych samogłosek.
Nieprawidłowości wymowy nie tyczą się nigdy wszystkich fonetycznych cech głoski. „ zarówno przy substytucjach jak i deformacjach jest dążenie do wypowiedzenia głoski prawidłowej, ale równocześnie istnieje jakiś czynnik zakłócający, ale nigdy nie dotyczy on wszystkich cech dźwięku.”
Czasami u tej grupy wiekowej występuje zjawisko zastępowania nowo wyuczonych dźwięków „sz, ż, cz, dż”, wcześniej nabytymi „s,z,c,dz”. Nie należy traktować to jako wady- substytucji.
Sześcio- i siedmiolatki są w okresie kształtowania się systemu artykulacyjnego, rozwoju mowy.
Popełniane błędu o charakterze omówionym powyżej wskazują na brak utrwalenia właściwej postaci fonetycznej wyrazu.
Błędy artykulacyjne dzieci wydają się być wadami rozwojowymi, które wynikają z niedostatecznej sprawności narządów artykulacyjnych, jak również z przyzwolenia środowiska, w którym żyje dziecko na nieprawidłowy model wymowy. „Prawidłowa wymowa dziecka opiera się na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego.”
Nieukończony proces rozwoju mowy zarówno wśród sześcio- jak i siedmiolatków może być przyczyną niepowodzeń w dalszej edukacji.
Z tejże przyczyny rekomenduje się objęciem opieką specjalistyczną dzieci przejawiających problemy natury artykulacyjnej, wynikającej z niedostatecznej sprawności mięśni języka”.
„Zakłócenia zarówno o charakterze syntagmatycznym i paradygmatycznym u dzieci w wieku 3- 6 lat spowodowane są zbyt małą sprawnością aparatu mowy oraz nieukończonym rozwojem słuchu fonemowego.”
Pomimo postulatu L. Kaczmarka, który zakłada ukończenie procesu rozwoju mowy w wieku 6 lat, zaobserwowano brak operowania przez dzieci w tym wieku wszystkimi elementami dźwiękowymi języka polskiego.
Niektóre fonemy którymi się posługują dzieci są zniekształcone i świadczą o niepełnym rozwoju mowy. Dotyczy to tzw. fizjologicznych wad wymowy, które należy się spodziewać zostaną usunięte w raz z rozwojem dziecka i zdobywania przez niego coraz szerszej sprawności artykulacyjnej.