O podziale samogłosek języka polskiego decyduje położenie języka względem żuchwy.
Wyróżniamy samogłoski płaskie, średnie i wysokie.
Podział taki to wynik ułożenia języka: płasko, średnio i wysoko.
Dodatkowo dopiąć możemy cechy ustne lub nosowe, dźwięczne, otwarte. Hmmm i co jeszcze?
Wszystkie samogłoski języka polskiego są dźwięczne i doskonale nadają się do różnego rodzaju ćwiczeń: śpiewu, słuchu fonematycznego, motorycznych itp.
Labia to z języka łacińskiego warga. Ilustruje ona pewien schemat lub obrazuje na zdjęciu układ warg podczas artykulacji głoski.
Kształt warg, a dokładniej rzecz ujmując wielkość otworu wargowego mają istne znaczenie przy artykulacji wszystkich głosek, w tym również samogłosek języka polskiego.
Takie fonetyczne wideo w formacie A4 oprawione w ramkę pomaga przy nauce poprawnej artykulacji głosek.
Doskonale ułożenie języka, a wraz z nim samogłosek języka polskiego obrazuje trójkąt Benniego inaczej zwany trójkątem samogłoskowym:
W takim układzie samogłoska a jest samogłoską średnią, przednią. Jest to głoska środkowa, niska, obojętna i szeroka. Ustna i dźwięczna to obowiązkowo.
Jest to również samogłoska określana jako fizjologiczna. Już noworodki zaraz po narodzinach krzycząc wydają ją ze swoich ust.
Wszystkiego samogłoski przednie wymagają nieco rozciągniętych warg oraz ich spłaszczonego układu, np. a, o, u.
Samogłoska i jest głoską przednią, wysoką, ponieważ wymagany jest do jej realizacji wysoko uniesiony język. Jest również samogłoską wąską, ze względu na wielkość otworu wargowego. Realizacja samogłoski i wymaga wycofania kącików warg w lekkim uśmiechu.
W zestawach logopedycznych bardzo często stosujemy ćwiczenia naprzemienne układu artykulacyjnego i-u. To opozycyjne połączenie ćwiczy ruchy narządów artykulacyjnych do przodu do tyłu z dodatkowym ruchem warg szeroko i oraz wąskiego, zaokrąglonego układu – u.
Ćwiczenia te stosujemy w celu usprawnienia ruchów narządów mownych.
Samogłoski tylne natomiast są zaokrąglone: i, y,e.
Bardzo wiele wspólnego z tą samogłoską ma samogłoska „y”. Od „i” różni się tylko nieco niższym układem masy języka. Jest to również głoska przednia, wysoka, płaska, wąska, ustna i dźwięczna.
Tak aż tyle cech jesteśmy w stanie podać opisując samogłoski języka polskiego. Aż sześć cech identycznych mają dwie samogłoski y- i. Jedyną różnicę jest tylko masa języka wycofana ku tyłowi przy realizacji „y”.
Samogłoska „e” jest przednia, średnia, płaska, średnia, ustna i dźwięczna. Znowu różnica jest niewielka w porównaniu do „i” lub „y”. Jeżeli przyjmiemy, że język przy realizacji „i” wychyla się około ½, to przy „y” wychyli się 1/3, a przy „e” ¼ swojej wysokości.
Jeżeli dziecku brakuje jakieś samogłoski w systemie językowym to jest to zazwyczaj „e” lub „y”.
Dla samogłosek nosowych „ę” masa języka jest nieco niżej położona niż przy „e”. Dodatkowo otwiera się podniebienie miękkie umożliwiając swobodny przepływ powietrza do jamy nosowej.
Czym zatem różnią się samogłoski nosowe od samogłosek ustnych?
Kluczowa wprawa: samogłoski ustne można w nieskończoność przedłużać, do momentu aż zużyjemy zgromadzone zapasy powietrza.
Samogłoski nosowe są asynchroniczne, a ich brzmienie przewidziane jest na odpowiednią ilość czasu.
Wyróżniamy trzy etapy w wymowie samogłosek nosowych:
- Faza ustna- eee.
- Faza ustno- nosowa, otwiera się droga do jamy nosowej, w rezultacie mamy e + lekką nosowość.
- Faza nosowa
Wszystkie samogłoski są głoskami otwartymi.
Jak doskonale nam obrazuje trójkąt samogłoskowy.
Samogłoski artykułujemy w płaszczyźnie poziomej, realizując je z przodu jamy ustnej, po środku lub z tyłu.
Nie zapominajmy również o pionowym układzie, gdzie zasadniczo pod uwagę weźmiemy realizacje wysokie, średnie i niskie układu języka.
Kształt warg ma również znaczenie dla poprawnego brzemienia samogłosek. Wyróżniamy płaski, obojętny lub okrągły układ warg przy artykulacji.
Otwór wargowy może być wąski, średni lub szeroki, a jego wielkość to jedna z decydujących cech do odróżniania od siebie samogłosek.
Położenie podniebienia miękkiego pomaga nam rozróżnić samogłoski nosowe od ustnych.
Podniebienie miękkie przylega do tylnej ściany jamy nosowej. Droga do jamy nosowej jest zamknięta, powstają wtedy głoski ustne.
Podniebienie miękkie to charakterystyczny języczek na końcu gardła.
Jeśli natomiast podniebienie miękkie jest odchylone od tylnej ściany gardła, powstają głoski nosowe. Droga do jamy nosowej jest wtedy otwarta.
Przy artykulacji głosek ustnych powietrze wydostaje się przez usta, natomiast przy artykulacji głosek nosowych powietrze wydostaje się przez nos i dodatkowo przez usta.
W języku polskim nie ma żadnej głoski, gdzie powietrze wydostaje się tylko przez nos. Ba, powiedziałabym, że zawsze wydostaje się przez nos i ewentualnie przez usta.
Pozostaje nam jeszcze jedno kryterium, a mianowicie zachowanie się wiązadeł głosowych.
Ciekawe, bo samogłoski języka polskiego są tylko i wyłącznie dźwięczne. Wiązadła głosowe drgają, wibrują podczas ich realizacji.
Gdyby było inaczej, to znaczy nie drgały by powstawałyby dźwięki bezdźwięczne.
Czy możliwa jest realizacja samogłosek w sposób bezdźwięczny?
Tak, samogłoski tracą dźwięczność w szepcie lub innych niepełnych zachowaniach głosowych.
W niektórych wyrazach, np.: polonistyka, realizacja samogłoski a na końcu wyrazu może być różna, raz dźwięczna, a innym razem bezdźwięczna.
Na koniec proponuję ćwiczenie:
Przygotuj karteczki około 8 cm na 8 cm, szminkę. Realizuj kolejno wszystkie samogłoski języka polskiego i odbijaj ich układy na krateczkach. Zobacz co wyszło?
Pamiętaj, realizacja samogłosek piękna i dokładna decyduje o zrozumiałości twojej wypowiedzi.