Dlaczego człowiek ma język?
Język pojawia się sam do 6 roku życia. Dziecko potrafi rozróżniać zdania poprawne od niepoprawnych oraz wie, jak ożywać języka.
Dysponuje więc kompetencją językową i komunikacyjną. Wykształcenie tych kompetencji nie jest możliwe jednak bez sprawności formacyjnych.
Istnieją jednak sytuacje, w których kompetencja językowa i komunikacyjna nie wykształci się lub wykształci, ale nie w pełni.
Odpowiedzialne za to są SPRAWNOŚCI FORMACYJNE.
Czym zatem są sprawności formacyjne?
To sprawności, które budują umysł ludzki i warunkują poznanie rzeczywistości, a tym samym nabywanie języka przez człowieka.
Poniżej przedstawiam podstawowe sprawności formacyjne człowieka oraz zaburzenia w obrębie języka, które są spowodowane uszkodzeniami w obrębie tych sprawności.
- Słuch fizyczny- GŁUCHOTA, NIEDOSŁUCHY
- Mobilny mózg i wydajna pamięć- UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWE, AFAZJA, DEMENCJA, SCHIZOFRENIA
- Słuch fonematyczny- ALALIA, DYSLALIA
- Słuch prozodyczny- APROZODIA
- Układy mięśniowe i kostne- DYZARTRIA, DYSGLOZJA
SŁUCH FIZYCZNY– ruch cząsteczek powietrza powoduje falę głosową, którą odbieramy w postaci dźwięku w umyśle człowieka. Odbiór fali głosowej przez ucho zewnętrzne możliwy jest tylko i wyłącznie za pomocą poprawnie działającego zmysłu słuchu- słuch fizyczny. Fala ta przekazywana jest przez ucho środkowe dalej do mózgu.
W głuchocie nie ma języka lub jest częściowo zachowany, ponieważ osoby dotknięte głuchotą nie są w stanie odebrać częstości dźwięku w wyniku uszkodzenia narządu słuchu.
SŁUCH FONEMATYCZNY– to umiejętność różnicowania dźwięków mowy. Za tę czynność odpowiada ucho wewnętrzne oraz przestrzeń między uchem a korą mózgową.
Zaburzenia w obrębie funkcjonowania tego odcinka drogi słuchowej określane są mianem centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego. Powodują one opóźnienie rozwoju mowy. Mózg nie różnicuję dźwięków mowy. Jeżeli dziecko słyszy i nie jest uszkodzony narząd słuchu, następuję proces kompensacji. Mózg funkcjonalnie regeneruje się. Tworzą się inne połączenia nerwowe.
Alalia, klasyfikowana jako opóźnienie rozwoju mowy. Występują trudności w pisaniu, czytaniu, liczeniu. Trudności te dotyczą również analizy i syntezy słuchowej wyrazów.
W alalii mamy do czynienia z brakiem słuchu fonematycznego. Jeżeli język dziecka nie ukształtował się do 4 roku życia, to może być ono dotknięte tym zaburzeniem mowy i języka. Pomimo, iż dziecko jest w normie intelektualnej, słyszy poprawnie, występują jednak specyficzne trudności w opanowaniu mowy i języka. Zaburzenia natury alalicznej dotyczą zaburzeń w obrębie całego systemu językowego.
Dyslalia może powstawać w wyniku mikrouszkodzeń mózgu dziecka. Dotyczy ona tylko wymowy poszczególnych fonemów, sylab, wyrazów, fraz i zdań języka ojczystego. Dyslalia w obrębie szeregu szumiącego dotyczy poprawnej realizacji głosek sz, ż, cz, dż. Wśród przyczyn dotyczących problemów z poprawną wymową poszczególnych głosek lub grup głosek wyróżnia się te, związane ze słuchem fonematycznym.
SŁUCH PROZODYCZNY- dotyczy prozodycznych komponentów mowy, m.in. akcentu, fonacji, pauzy. Człowiek dotknięty prozodią dzieli ciąg semantyczny wypowiedzi na odcinki w sposób prawidłowy. Jego trudności dotyczą natomiast niemożności odczytania prozodycznych komponentów mowy.
Trzy typy słuchu potrzebne są, żeby język prawidłowo ukształtował się w umyśle człowieka.
UKŁADY MIĘŚNIOWE I KOSTNE
Są niezbędną sprawnością formacyjną, aby mowa i język rozwijały się w sposób prawidłowy.
W porażeniu mózgowym mózg nie jest w stanie dostatecznie kontrolować pracy narządów wykonawczych, buzi, warg, języka, krtani.
Porażenie mózgowe to specyficzny rodzaj trudności w funkcjonowaniu człowieka, który jest wynikiem rozmaitych zjawisk zachodzących już w trakcie życia płodowego. Używki matki, infekcje, niedotlenienie, zapalenie opon mózgowych to najczęstsze przyczyny występowania porażenia mózgowego wśród dzieci.
Skutkuje to zaburzeniami mowy i języka, które określa się mianem dyzartrycznych. W dyzartrii dziecko ma kłopoty z wymową, ponieważ porażeniu ulegają artykulatory.
Jak pokazują dane statystyczne tylko 3% dzieci ma samo porażenie mózgowe. Pozostała część oprócz typowych zaburzeń dyzartrycznych ma problemy natury oligofatycznej związanej z niepełnosprawnością intelektualnym o różnym stopniu nasilenia.
Nieprawidłowe układy kostne występują również w rozszczepach podniebienia. Umysł dziecka z rozszczepem funkcjonuje normalnie, jego kłopoty z mówieniem dotyczą zazwyczaj realizacji języka na skutek nieprawidłowej budowy anatomicznej narządów mownych.
W przypadku rozszczepów podniebienia, należy zszyć wargę w 6 miesiącu życia dziecka. Potem przechodzimy do operacji podniebienia miękkiego i twardego w 2 roku życia. Następnie ustawiamy artykulację.
Krótkie wędzidełko to również zaburzenie dotyczące sprawności realizacyjnych. Krótkie wędzidełko powoduje czasami wręcz przyrośnięcie języka do dolnej szczęki. Powoduje to trudności w realizacji głosek wymagających pionizacji języka, m.in. r, l. sz, ż, cz, dż.
Wady zgryzu mieszczą się również w tej grupie zaburzeń. Czasami potrzebne są rozległe operacje szczęki, a czasami jedynie korekta aparatem ortodontycznym.
Inną grupę zaburzeń realizacyjnych tworzą tak zwani „bezkrtaniowcy”, a więc osoby, które na skutek zabiegów chirurgicznych pozbawieni zostali krtani. W wyniku operacji chirurgicznych wyrzuca się cały aparat fonacyjny, aby ratować życie człowieka.
Osoby takie pozbawione są więc całkowicie generatora fali głosowej. Praca logopedyczna z takimi osobami polega na ukształtowaniu zastępczego toru oddechowego.
W miejsce krtani wstawiana jest zazwyczaj rurka. Powietrze które idzie z płuc, nie przechodzi przez narządy artykulacyjne. Powstaje głos przełykowy. Fala głosowa odbija się od ścian przełyku powietrzem tłoczonym bezpośrednio z żołądka.
WYDOLNA PAMIĘĆ I MOBILNY MÓZG to gwarancja sukcesu w nabywaniu mowy i języka. Z zakresem pamięci oraz sprawnym funkcjonowaniem umysłu wiąże się szereg umiejętności językowych.
Oligofazja to specyficzne trudności w opanowaniu mowy i języka na tle niedorozwoju umysłowego. W głębokiej niepełnosprawności intelektualnej język w ogóle się nie wykształca.
W zespole Downa zaburzeniu ulega wymowa, konstruowanie dialogu, budowanie wypowiedzi narracyjnej. Przy systematycznej ukierunkowanej pracy są jednak sukcesy na miarę możliwości dziecka.
Przedstawiłam przykłady jednostek chorobowych, które powodują zaburzenia w obrębie mowy i języka. Niektóre z nich, takie jak na przykład głuchota, alalia, dyslalia, oligofazja, autyzm, czy zespół poalkoholowy wymagają budowania kompetencji językowej i komunikacyjnej w umyśle człowieka.
Inne zaburzenia, m.in. dysglozja, dyzartria, jąkanie dotyczą usprawniania realizacji wypowiedzi językowych.
Jeszcze inne, w tym, afazja, prognozja, schizofrenia, zaburzenia mowy w demencji to czynności związane ze stabilizowaniem rozpadu kompetencji językowej i komunikacyjnej u człowieka.